Uncategorized

सोलुखुम्बु – हिमाली जिल्ला सोलुखुम्बुमा रहेको सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्जमा रेडपाण्डा (हाब्रे) को अध्ययन सुरु गरिएको छ ।

सोलुखुम्बुको शैक्षिक क्षेत्रमा निजि क्षेत्रबाट लामो समयदेखि योगदान दिदै आएको रीड नेपालले पहिलो पटक खुम्बुमा रेडपाण्डाको अध्ययन गर्न सुरु गरेको हो ।

रीड नेपालले बन मन्त्रालयको अनुमतिमा ईन्टरनेस्नलन युनियन फर अफ कन्जरभेजन नेचर, मध्यवर्ती सामुदायिक वन र सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्जको समन्वयमा रेडपाण्डाको अध्ययन सुरु गरिएको हो ।

रीड नेपालले अध्ययनका लागि स्थानिय संस्थाका प्रतिनिधि समावेश गरि दुई वटा समिति समेत गठन गरेको छ ।

खुम्बुपासाङल्हामु गाउँपालिकाको मन्जोमा रामकामजी मगरको अध्यक्षतामा र फाक्दिङमा ङवाङ शेर्पाको अध्यक्षतामा ११/११ सदस्य समिति गठन गरिएको रीड नेपालका एभरेष्ट युथ क्लाईमेक ईनिसियटिभका परियोजना संयोजक नारायण ज्ञवालीले जानकारी दिए ।

वन क्षेत्रमा रेडपाण्डाको आहारका रुपमा रहेको मालिङगो तथा निगालो उपभोत्ताले प्रयोग गर्दा असर पुगेकाले रेड पाण्डाको अध्ययन गरि यसको संरक्षण गर्ने कार्यको थालनी गरिएको उनको भनाई छ ।

मन्जोमा गठन गरिएको समितिले सोमबार पहिलो पटक निकुञ्ज क्षेत्रमा अध्ययन गरेको थियो । तर उक्त समितिको टोलीले रेड पाण्डा भेट्न सकेन । यसको अध्ययनमा रीड नेपालले सन २०२२ सम्म अध्ययनको काम गर्ने जनाईएको छ ।

REED Nepal, an organisation working actively on education sector in Himalayan district Solukhumbu has provided an amount of one hundred and seventy-five thousand rupees to local level crisis management fund.

“REED donated the amount for the children of poor families who are in trouble due to the nationwide lockdown provision declared by federal government – considering the potential risk of global pandemic covid-19 (Coronavirus)”, informed the Educational Development Coordinator of REED, Mr. Keshav Giri to Paribartan Khabar.

REED made the one hundred and seventy-five thousand amounts available to each of the seven level per twenty-five thousand namely Solududhkunda municipality, ThulungDudhkoshi rural municipality, Necha Salyan rural municipality, Mapya Dudhkoshi rural municipality, Sotang rural municipality, Mahakulung rural municipality, and Likhupike rural municipality.

The organisation has also requested local levels for distributing relief to the poor family with the donated amount.

REED was in Solukhumbu since the past
REED Nepal has been conducting many activities for upgrading the educational standards since the past.

The activities range from providing various training to teachers and parent management committee to child club formation and mobilization, educational material distribution, schools’ building (re)construction, teacher support, and providing scholarship to technical stream’s agricultural crop science students on annual basis.

Similarly, it has been providing scholarship to 500 children of ultra-poor family. Besides, it has been conducting day-meal feeding program for the students at four community schools.

Currently, REED Nepal has been working in 100 schools of Solukhumbu district and doing many practices with an aim to make 11 of them as model schools. Also, it has implemented early grade reading program (EGRP) in fourteen schools.

Likewise, it has aimed at implementing the same EGRP program in additional fourteen schools from this educational session (2077). It has been providing such support with the financial aid of Australian Himalayan Foundation.

Learning by Radio in the Pandemic
Besides, considering the existing schools’closure condition, it has also been conducting classes for the students of grades 1 to 8 through its ‘leaning by radio’ program. The program is being broadcasted by Himal and Solu F.M. of Solukhumbu district.

२० वैशाख २०७७, काठमाडौं

कोरोनाको त्रासले विश्व नै अहिले घरभित्र थुनिएको अवस्था छ । नथुनियोस् पनि कसरी ? अहिलेका मितीसम्म यस महामारीको न औषधि पत्ता लागेको छ, न खोप नै बनेको छ । विश्वभरि लाखौं मानिसहरुले ज्यान गुमाइसकेका छन् । यही भयावहबाट हाम्रो देश नेपाल पनि मुक्त हुने अवस्था छैन । भलै श्री पशुपतिनाथको कृपाले अहिलेसम्म एक जना नेपालीले पनि नेपाली भुमिमा ज्यान गुमाउनु परेको छैन । यो हामी नेपालीको अहोभाग्य सम्झिनुपर्छ ।

तर यसले सिर्जना गरेको त्रासको स्थिति भने कम छैन । संक्रमणको अवस्था जटिल बन्दै गइरहेकोछ । दिनानुदिन संक्रमण व्यक्तिको संख्या थपिँदै छ । यस अर्थमा हामी सबै जना थप सचेत भइ सुरक्षित बस्नुपर्ने देखिन्छ । अहिले कोरोनाको प्रभाव हर क्षेत्रमा उत्तिक्कै परिरहेको छ । चाहे त्यो आर्थिक होस्, चाहे शैक्षिक, पछिल्लो अवस्थामा लाखौं–लाख बालबालिकाहरु लामो समयदेखि नै घरमा बस्न बाध्य भएका छन् ।

विद्यालय बन्द भएको करिब डेढ महिना भयो । गत वर्षको ६ चैत्रदेखि अधिकांश बालबालिकाहरुले विद्यालयमा टेक्न पाएका छैनन् । अझ भन्नुपर्दा शैक्षिक सत्रको शुरु हुने समय भइसक्दा पनि केही विद्यालयहरुले नतिजासमेत प्रकाशन गर्न पाएका छैनन् भने एसइइ दिने अन्तिम तयारीमा रहेका विद्यार्थीहरु घरमा नै अन्यौलको स्थितिमा रुमल्लिरहेका छन् । अहिले नै विद्यालय कहिले खुल्छन् भनेर अड्कल गर्न सकिने स्थिति देखिँदैन ।

यही अवस्थामा शिक्षा क्षेत्रका बारेमा चासो चुलिँदै गइरहेको छ । विभिन्न खाले विचारहरु सञ्चारमाध्यम तथा सामाजिक सञ्जालमा छरपस्ट भइरहेका छन् । अहिलेको यो विषम् परिस्थितिमा लाखौं लाख बालबालिका हरुको भविष्यलाई कसरी सुनिश्चित गर्ने भन्ने सरोकारवालाहरु सबैमा चासो र चिन्ता बढेको देखिन्छ ।

कसरी विद्यालय सञ्चालन गर्ने ? कसरी विद्यार्थीहरुको सिकाइमा ध्यान दिएर विद्यार्थीहरु समक्ष पुग्न सकिन्छ ? भनेर विभिन्न बहस भइरहेका छन् । एकथरी विद्वान आइसिटीको माध्यमबाट सिकाउनु पर्छ भनेर कुर्लिरहेकाछन् भने व्यक्तिपिच्छे अलग–अलग धारणाहरु सार्वजनिक भएका छन् । हो समयसान्दर्भिक अहिलेको एकाइसौं शताब्दीमा कम्प्युटरको जमानामा उनीहरुको सोच पनि राम्रै होला तर वास्तविकतालाई नबुझेर काठमाडौंको पाँचतारे होटलमा गफ दिएजस्तो सजिलो भने छैन ।

अहिलेको अवस्थामा ‘घाँटी हेरी हाड निल्नुपर्छ ।’ भन्ने नेपाली उखानलाई मनन गर्नु सबैले जरुरी छ । अहिलेको स्थिति हेर्ने हो भने कतिपय नेपालका ग्रामीण भूभागहरुमा फोनको समेत पहुँच छैन । कतिपय नेपालीहरुको घरमा विद्यार्थीहरुका लागि टिभी भनेको कुन चराको नाम हो ? भनेजस्तै छ, इन्टरनेटको कुरा भनेको ‘लंकामा सुन छ, कान मेरो बुच्चै’ भने जस्तै हो ।

शहरी क्षेत्र मात्र नेपाल होइन । अधिकांश नेपालको भूगोल ग्रामीण छ । अधिकांश विद्यालयहरु गाउँमा छन् । जहाँका विद्यालयमा बत्ती छैन । आकाशको छानामुनि पठन-पाठन हुन्छ । विद्यालय जान एकसरो ड्रेससमेत नपाएर फाटेको लुगा लगाएर खालीखुट्टा विद्यालय जानुपर्ने बाध्यता छ । र यस समस्याका कारण वर्षेनी बालबालिकाहरु विद्यालय छोड्नसमेत बाध्य छन् । फोन गर्नु पर्यो भने आधा एक घण्टा हिँडेर अग्लो डाँडामा चढ्नुपर्ने स्थिति छ । या रुखको टुप्पोमा गएर सेल्फी खिचेजस्तो गरेर टावर टिपाउनु पर्ने दुर्दशा हामीसामु जीवितै छ ।

यस्तो परिवेशमा आइसिटीको कुरा गर्नु भनेको ‘भालुलाई पुराण सुनाउनु’ बाहेक केही हुँदैन । कि शहरी क्षेत्रमा हुने खाने, पहुँच, पावर, भएकाहरुका बच्चालाई मात्र लक्षित गरेर कार्यक्रम लागू गर्ने हो, भने भन्नु केही छैन । तर यदि हुँदा खाने हरुका लागि जसले टि.भी. इन्टरनेटको प्रत्यक्ष अनुहार होइन चित्रमा मात्र त्यो पनि किताबका पानामा देखेका छन् । जो दूरदराजमा भोकोपेट फाटेका लुगामा खालीखुट्टा हातमा किताब च्याप्दै विद्यालय जान विवश छन् ।

तिनीहरुलाई सम्झिने हो भने, यो आइसिटीको माध्यमबाट सिकाउने भन्ने कुरा भनेको दिवा स्वप्नबाहेक केही हुन सक्दैन । यहाँ विद्यार्थीहरुको मात्र कुरा होइन, अधिकांश विद्यालयमा एउटासम्म । कम्प्युटर डेक्सटपसमेत छैन । कम्प्युटर कुनै संघसस्थाबाट दिएको छ भने पनि बत्ती छैन । सेतो कपडाले शव छोपेझैँ गरी वर्षौंदेखि छोपेर राखिएका छन् अझ कतिपय शिक्षकलाई त कम्प्युटर सम्बन्धी ज्ञान प्राय शून्य छ । कम्प्युटर अन र अफ गर्न मेत आउँदैन भने यस्तो अवस्थामा अहिले अनलाइन कक्षा सम्भव छ ?

एकथरी विद्वानहरु विद्यार्थीसमक्ष पुग्ने माध्यम प्रिटिङ सामग्री र पाठ्यपुस्तक विद्यार्थीको घरमा नै पुर्याउने व्यवस्थाको पनि कुरा गर्छन् । जब सामान्य परिस्थितिमा समेत परीक्षा सकिसकेपछि पुस्तक पुग्ने ठाउँहरु छन् । विगतको तितो अनुभव हामी सामु ज्यूँदै छ । अहिले पनि पाठ्यक्रम नै नभएका विद्यालयको संख्या बढी नै होला ।

यस्ता खाले पीडा र तितो यथार्थहरु हामीले भोग्दै आएका छौं । शिक्षक उपस्थित भएर नै पठन-पाठन गर्दासमेत अपेक्षित सिकाइ उपलब्धि हाँसिल गर्न नसकिरहेको बेला विद्यार्थी आफैँले स्वअध्ययन गरेर यो सम्भव होला ? पट्टक्कै हुनेवाला छैन ।

त्यसो भए सही विकल्प के हो त ? 
मेरो विचारमा अहिलेको अवस्थामा थोरै भएपनि राहत महसुस गराउन सक्ने एकमात्र विकल्प भनेको ‘रेडियोको माध्यमबाट सिकाइ’ हो ।

रेडियो कक्षा संचालन हो । भलै यसमा पनि केही चुनौती नभएको भन्ने पक्कै होइनन् । श्रवण शक्ति कमजोर भएका तथा अपांगता भएका बालबालिकाहरुका लागि पक्कै गारो हुन्छ । त्यसमा पनि परिवारका सदस्यहरुको सहयोग पाए केही राहत हुन सक्छ । परिवारका सदस्यले आखिर उनीहरुसँग सम्वाद त गरेकै हुनेछन् । यसमा पनि रेडियो सुनेर आफ्ना नानीहरुका लागि दोभासेको भूमिका निर्वाह गर्न सकिन्छ ।

तर अरु विकल्प भन्दा यो विकल्पमा चुनौती कम छन् । कतिपय फेसबूकेले यसमा पुरातन पद्दति पनि भनेको पाइन्छ । केही नहुनुभन्दा केही हुनु राम्रो भन्ने बुझ्न जरुरी छ । अहिले प्रायः मोबाइल सबैको हातमा छ । नभए घरमा एउटासम्म मोबाइल चाँहि दूरदराजतिर पनि भेटिन्छ । चाहे त्यो आइफोन होस् वाटाटाइन्डीकम को पुरानै थोत्रे सेट किन नहोस् । ती मोबाइलमा एफएम रेडियो बज्छन् नै । कतिपय ग्रामीण बस्तीका घरघरमा अझै पनि पनासिनी फिलिप्स नामका रेडियो छँदैछन् ।

कतिपयले अहिले मोबाइलले गर्दा बाकसमा थन्काएका होलान् । एफएम रेडियोको पनि कमी छैन । च्याउ उम्रे जस्तै छ्यापछ्याप्ती खुलेको अवस्थामा छन् । कम्तीमा पनि दुइ तिन एफएम स्टेसन प्रत्येक जिल्लामा सञ्चालनमा नै छन् । अधिकांश समय गीत बजाएर बसेका छन् ।
केही बालबालिकाहरुको घरमा रेडियो नहुन पनि सक्छ । त्यस्ता विद्यार्थीहरुको पहिचान गरेर स्थानीय सरकार तथा शिक्षाको भजन गाउने संघ सस्थामार्फत् व्यवस्था मिलाउन सकिन्छ ।

गाउँघरमै ठूलो मन भएका समाजसेवीहरु हुनुहुन्छ । उहाँहरुसँग समन्वय गरेर पनि नहुनेका लागि रेडियोको व्यवस्था गर्न सकिन्छ । नभए ८० करोड राहत बाँड्ने सरकार छ । रेडियो बाँड्न पनि कञ्जुस्याइँ नगर्ला । आशा चाहिँ गरौं, भर चाहिँ नपरौं । अन्य वैकल्पिक उपाय पनि खोजौं र सबैको घरमा रेडियोको व्यवस्था गरौं । ५०० देखि नै रेडियो किन्न पाइन्छ धेरै खर्चिलो पनि छैन ।

कसरी सञ्चालन गर्ने ? 
हामीसँग धेरै सरकारी निजी आइसिटीका विज्ञ शिक्षकहरु र विषय विज्ञ शिक्षकहरु छन् । तहगत रुपमा विषयगत सेसन तयार पार्न शिक्षक हरुलाई आह्वान गरौं । आफूले शिक्षण गर्ने विषयको कक्षा शिक्षकले घरमा नै बसेर तयार पार्छन् र सम्बन्धित निकायमा पठाउँछन् । त्यसको नेतृत्व शिक्षा मन्त्रलालय र उसका मातहतका कार्यालयले गर्नुपर्छ र विषय विज्ञको टोली बनाउनुपर्छ । शिक्षकबाट आएका कन्टेन्टहरुबाट छानेर राम्रो कन्टेन्टलाई मिसाएर एउटा फाइनल सेसन अडियो तयार गर्न सकिन्छ ।

पक्कै पनि यो एकहोरो हुने हुँदा विद्यार्थीहरुमा मोनोटोनस हुन सक्छ । रुची घट्न सक्छ । यसलाई रमाइलो र सुनौं सुनौं लाग्ने बनाउन र व्यवहारिक बनाउन विषयगत विज्ञहरुको टोलीले उत्तिकै मिहनेत चाहिँ गर्नु नै पर्छ । सबै एफएम रेडियोमा इन्टरनेटको पहुँच राम्रै छ । फाइनल भएको अडियोलाई एपएममार्फत् अनुकूल समय मिलाएर पुनः प्रसारण गर्न सकिन्छ ।

यसको लागि रेडियोमार्फत् नै सूचना अभिभावक विद्यार्थी सामु पुर्याउन चुक्नु हुँदैन । हामीले तयार पारेको कन्टेन्ट विद्यार्थीसमक्ष पुर्याउन सकिएन भने ‘हाम्रो लगानी बालुवामा पानी’ भनेझैँ पनि हुनसक्छ । तसर्थः विद्यार्थीहरुलाई रेडियो सुन्ने वातावरणमा विशेष ध्यान दिनैपर्छ । सुने नसुनेको त्यसबाट परेको प्रभाव बुझ्ने संयन्त्र पनि बनाउन सकिन्छ । जसले विद्यार्थीहरुले रेडियो सुनेको र रेडियोबाट सिकाइ भइरहेको कुरा सुनिश्चित गर्न सकियोस् ।

यसको लागि वडा तहमा शिक्षा समितिमार्फत् सहजीकरण गर्न सकिन्छ । जनप्रतिनिधिको नेतृत्वमा स्थानीय शिक्षक अभिभावकलाई समेटेर समिति निर्माण गर्न सकिन्छ । पालिका स्तरमा शिक्षा शाखा प्रमुखको अगुवाइमा अभियान सञ्चालन गर्न सकिन्छ । जिल्ला स्तरमा शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइको नेतृत्वमा र केन्द्रमा शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको अगुवाइबाट सञ्चालन हुने संयन्त्र निर्माण गरेर कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ ।

फोनको माध्यमबाट पनि अनुगमन गर्न सकिन्छ । नेट चल्ने ठाउँमा मेसेन्जर ग्रूप बनाएर पनि सल्लाह सुझाव आदानप्रदान गर्न सकिन्छ ।

विषयवस्तुका कुरा
हामीसँग विभिन्न तह र कक्षाका विद्यार्थीहरु छन् । सबैलाई सिकाउन जरुरी छ । हामीले सिकाउने विषयवस्तु कुन तहको हो ? कुन कक्षाका विद्यार्थीका लागि हो ? यसले सिकाउन खोजेको कुरा केहो ? विषयवस्तु सिकाइ उपलब्धिमा केन्द्रित हुन जरुरि छ । मूल्यांकनको पाटोलाई पनि छुटाउनु हुँदैन ।

कहीँ न कतै मूल्यांकनलाई पनि जोडेर लानुपर्छ । विषयवस्तुका साथ साथै गृहकार्यको रुपमा कक्षा सञ्चालनको समयपछि घरमै बसेर गर्न मिल्ने काम पनि दिन सकिन्छ । त्यो दिएको कामलाई गरे नगरेको अनुगमन अभिभावकले गर्दिन सक्छन् । एउटा घरमा विभिन्न कक्षाका विद्यार्थीहरु हुन सक्छन् । ठूला कक्षाको विद्यार्थीले सानो कक्षाको भाइ बहिनीलाई सहयोग गर्न सक्छन् । छिमेकीमा शिक्षक नै पनि हुन सक्छन् , शिक्षकलाई पनि देखाउन सकिन्छ । अन्य कुनै पढेलेखेका व्यक्तिहरु पनि हुन सक्छन् ।

अहिले सबै मान्छेहरु घर फर्केको अवस्था छ । उनीहरुले पनि सहयोग गर्न सक्छन् । अत: प्रत्येक सेसनको अन्त्यमा विद्यार्थीहरुलाई विषयसँग सम्बन्धित काम दिन पनि बिर्सिनु हुँदैन । कन्टेन्ट मात्र राम्रो भएर हुँदैन । यस कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनउन अभिभावकहरुको सबैभन्दा महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । अभिभावकलाई रेडियो शिक्षाका बारेमा पहिले बुझाऔं अनि घरमा नै रेडियोबाट सिक्ने वातावरण सिर्जना गराउनको लागि अभिभावकलाई प्रेरित गरौं ।

सकभर बालबालिका सँगै बसेर अभिभावकलाई पनि सिकाइ वातावरणमा सहभागी गराउने प्रयास गरौं । कक्षा सुनिसकेपछि आवश्यक प्रश्न सुझाव संकलन गर्ने व्यवस्था पनि मिलाऔं र सोही अनुसार समस्याको समाधान र जिज्ञासा मेटाउने प्रयास पनि गर्दै जाऔं । सुझाव संकलन गर्दै कार्यक्रमलाई परिमार्जन गर्दै जाऔं । बेला बेला स्थानीय तहबाट अनुगमनको व्यवस्था पनि गरौं ।

अहिलेको हाम्रो देशको परिवेशमा विद्यार्थीसमक्ष पुग्ने सजिलो माध्यम भनेको रेडियो नै हो । अपनाउन सके त अन्य विकल्प पनि झन उत्तम हुन सक्थे तर ती असम्भव कुरामा समय बर्बाद नगरौं । ‘सबैलाई समान शिक्षा’ भन्ने नारा मात्र भयो । जब सबैलाई समान ढंगले सिकाइदैँन ।  भने शिक्षामा समान अवसर कसरी हुन्छ ? त्यसैले सबैलाई समान बनाउन सबैलाई समान ढंगले सिकाऔं ।

भोलि बझाङदेखि ताप्लेजुङ र हुम्लादेखि सोलुखुम्बुसम्मका हुँदा खाने फाटोलुगा लगाएर विद्यालय जाने विद्यार्थीहरुले काठमाडौं शहरका आइप्याड चलाउने हुने खानेका बच्चाहरुसँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्छ । यो पनि राज्यले विचार पुर्याउ नै पर्छ । अहिलेलाई रेडियो कै अभ्यास गरौं । पछि हाम्रा नेताज्यूहरुले भनेजस्तै सिंगापुर र स्वीट्जरल्याण्ड जस्तै यो देश बनाउन सक्यौं भने भर्चुअल कक्षा कोरोनाको महामारीमा मात्र होइन ।

अरु बेला पनि चलाऔंला । अब हामी ढिलो भइसक्यौं । अझैं ढिलो नगरौं । विद्यार्थीहरुमा रहेको अन्यौललाई कम गर्न भएपनि चाँडो एक्सनमा जाऔं । अहिलेलाई सबैको पहुँचमा पुग्न सक्ने रेडियोको अभ्यास गरेर हेरौं ।

लेखक रीड नेपाल सोलुखुम्बुका शिक्षा विकास संयोजक तथा सगरमाथा प्रतिभा प्रतिष्ठानका महासचिव हुन् ।

सीकाई विनाको पढाई, पढाई विनाको सीकाई

ताप्लेजुङ हेलिप्याड बस्ने ओङमु शेर्पा विद्यालयबाट फर्कने क्रममा गुन-गुनाउदै आईन “मन विनाको धन ठुलो की धन विनाको मन ठुलो” र आफ्नो आमालाई सोध्न पुगिन् के ठुलो ? वि.राज नेपालले लेखेको उक्त गित साह्रै लोकप्रिय छ आजकल ।

ओङमु शेर्पाकी आमाले छोरीको जिज्ञासामा यती मात्र भनिन्, खै छोरी के ठुलो भन्नु । थाहा नै भएन । भोली तिम्रो टिचरलाई नै सोध्नु नि ! छोरीले जिद्धी गरिन् भन्नु न भन्नु तपाइको विचारमा के ठुलो ? बाल मनोहटको अगाडी भगवान त बिवस हुन्छ भने आमाको के कुरा ।

आमा फुलमायाले छोरी ओङमुको जिज्ञासामा भनिन् मलाई त ‘धन विनाको मन’ नै ठुलो लाग्यो । ए तेसो भए मेरो स्कुल फि कसरी तिर्ने धन नभए त ? अवोध झै लाग्ने बालिकाको गहन ठम्याई थियो त्यो ।

ओङमु र फुलमाया बीचको सम्वादको अशंले दिन खोजेको सन्देश र त्यो भित्र लुकेका तमाम प्रश्नहरुको समाधान गर्नसके आजको विद्यालय शिक्षाले सहि मानेमा सीकाईलाई व्यवहारीकता प्रदान गर्न सहयोग गथ्र्यो की ?

आम नागरिकको पहुचमा कस्ता-कस्ता विद्यालयहरुछन् ? ति विद्यालयहरुको भौतिक र शैक्षिक पक्ष कस्तो रहेको छ ? आम नागरिकका अभिलासा ति विद्यालयले पुरा गर्न सकेका छन् की छैनन् ? राज्य पक्षको अत्यधिक लगानीरहेका सामुदायिक विद्यालय र निजी क्षेत्रको लगानीमा सञ्चालित निजी विद्यालयले प्रदान गर्दै आएको शिक्षाका आफ्नै विशेषता छन् ।

पछिल्लो दुई दशकको समयलाई फर्केर हेर्ने हो भने आफ्ना सन्ततीको शिक्षाका लागि नीजि विद्यालय प्रतिको रुची उकालो लाग्दो छ । त अर्को तिर सामुदायिक विद्यालय प्रतिको विश्वास ओरालो तर्फ लम्केको लम्के छ ।

भौतिक पुर्वाधारले सम्पन्न निजी विद्यालयमा आफ्ना नातागोता, सन्तती भर्ना गर्नमै सामाजिक प्रतिष्ठा बढेको ठान्ने अभिभावकको कमी छैन । खोले सिस्नो खाएर पनि आफ्ना नानीलाई बासको कटेरो भित्र पश्चिमी संस्कृतीले पहिरनको एउटा हिस्सा मानेको टाई झुण्ड्याउने विद्यालय भलेहि टाईले नाकमा सुलुलु आएको सिगान पुछ्ने गरे पनि त्यसैमा मख्ख पर्ने अभिभावकको कमी छैन, हाम्रो समाजमा ।

अर्को थरी अभिभावकको निजी विद्यालयमा आफ्ना छोराछोरी पढाउने अभिलासा अझै पनि वि.राज नेपालले लेखेको गित ‘धनविनाको मन’ जस्तै भएको छ । यसको विपरित एक थरी मानिस सामुदायिक विद्यालयलाई नै गुणस्तरको सानको रुपमा विकास गर्नुपर्छ भनेर लागि परेका छन् ।

तर यो जमात एकदम सानो घेरामा समेटिएको छ । यो घेरामा रहेका नागरिक निजी विद्यालयलाई वि.राज नेपालकै गित ‘मन विनाको धनुसँग तुलना गर्दै ब्यङग्य गर्न पुग्छन् । उनको आरोप छ ति विद्यालय त ‘मन विनाको धन’ जनशक्ति उत्पादन गर्ने कारखाना हुन । जहा मानविय मुल्य मान्यता प्राय मरेतुल्य सरह छ ।

शिक्षा आधारभुत आवश्यकता हो । मौलिक अधिकार हो । यो अधिकार बाट बञ्चित गराउनु समेत संविधानको उलङघन हो । जसका लागि सरकारले यथेष्ट लगानी गर्दै आएको छ । नीजि विद्यालयको लगानी समुहगत वा व्यक्तिगत भएकाले एक छिन यसलाई थाती राख्दै सरकारको विद्यालय शिक्षा एवम् समग्र शिक्षाको लगानी हेर्ने हो भने लगानी अनुरुपको प्रतिफलले उत्साहित हुने अवस्था कदापी छैन ।

केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय सरकारको प्राथमिकतामा पनि परेकै छ यो आधारभुत आवश्यकता । तर पनि शिक्षाको गुणस्तरमा वस्तुगत परिणामले किन्चीत पनि सन्तुष्ट हुने ठाउ नभएको अवस्था जानकार नै छ ।

आम चासो र बहसमा अग्रपंतिमा आउने शब्द हो गुणस्तर । हरेक ठाउमा यसले स्थान पाएकै छ । शिक्षा क्षेत्रमा त गुणस्तरको प्रयोग र आवश्यकता तरकारीमा नुन जतिकै छ । गुणस्तर मापन आफैमा जटिल विषय पनि हो ।

बुढानिलकण्ठको गुणस्तरलाई ओलाङचुङगोलाको गुणस्तरसँग दाज्नु न्यायोचित हुनैसक्दैन । दार्चुलाको लटिनाथ माध्यमिक विद्यालयको गुणस्तरलाई ताप्लेजुङको सिनाम मावीसँग पनि दाज्न मिल्दैन ।

यसो भनिरहदा शिक्षाको स्तरलाई तुलना नै नगर्ने त ? तुलना गर्दै नगर्ने भन्ने चाहि होईन । तर तुलना गर्ने मापन गर्ने आफ्नै विगत संग हो । विगतको भन्दा आजको शिक्षलाई सुधार गर्ने मापदण्ड तयार पारी सो का आधारमा गुणस्तरलाई मापन गर्ने हो । शुरुआतमै उत्कष्ठ भनिएका विद्यालयसँग तुलना गरी शतप्रतिशत सोहीअनुरुपको गुणस्तरीय सुधारको योजना बनाउने हो भने त्यो सफल हुने सम्भावना न्युन रहन्छ ।

योजना सफल पार्न आ-आफ्नो धरातलिय वास्तविकता, सम्भावना र उपलब्ध श्रोत परिचालनको आकलन गरी विद्यालय शिक्षालाई प्रत्येक वर्ष विगत भन्दा राम्रो बनाउने मापदण्ड सहित धरातलिय योजना बनाउन सक्नु गुणस्तर सुधारको पहिलो खुट्किला हो ।

विद्यालय स्तरिय शिक्षाको गुणस्तरलाई सुधार गर्न साथै ओरालो लाग्दै गरेको विद्यार्थी संख्यालाई न्युनिकरण गरी निजी विद्यालयसँग प्रतिस्पर्धामा उतार्न निजी र सामुदायिक विद्यालयमा पठनपाठनको भाषामा एकरुपता ल्याउन जरुरी छ ।

मातृभाषामा दिइने प्रारम्भीक शिक्षाले सीकाईलाई दिगो पार्छ भन्नेमा बिमती नभए पनि त्यो विद्धताको नाममा सामुदायिक विद्यालयमा मात्र थोपार्नु निजी विद्यालयका विद्यार्थीहरुको मातृभाषाको अधिकार बञ्चित गराउनु हो ।

अतः भाषा विज्ञहरुको सिफारिस खास खास अवस्था वा ठाउ भन्दा पनि समग्र रुपले सबै ठाउमा लागु गर्नु जरुरी छ । गुणस्तर मापन गर्न सक्ने खालको कार्ययोजना र भाषा एकरुपता पश्चात गुणस्तर सुधारका लागि तेस्रो पक्ष हो, कक्षकोठामा सीकाईको वातावरण निर्माण गर्न सक्नु ।

सिक्ने प्रकृयामा सिकारु (विद्यार्थी) र सिकाउने (शिक्षक) को नै अहम भुमिका हून्छ । सिक्ने सिकाने प्रकृयामा सिकारुको सहभागितामाथी सिकाउनेको सहभागिता हावी भएमा सिकारुको मनोबल खस्कदै जाने तर्फ ध्यान दिनु जरुरी छ ।

समग्र विद्यालयको परिवेसमा सिकाउने नै हावी भएको पाईन्छ । सिकाउने हाबी भएको परिवेसमा सिकारुले के सिक्ने ? त्यसमा पनि सिकेको सुनिश्चतता को वैज्ञानिक आधार अझै प्रष्ट छैन । सिकाउनेले आफ्नो परिवेशलाई वा आफ्नो सोच अनुरुप व्याख्यान त गरेको पाइन्छ, हरेक कक्षाकोठामा ।

सिकाउनेको उच्च व्याख्यान विधी सहजै देख्न पनि सकिन्छ । यो अनुभव गरेकै पनि छ । तर त्यहा सिकारुको मनोदसाको अध्ययन भएको कमै पाईन्छ । प्राय हरेक विद्यालयमा सिकाउनेको प्रवचन हावी छ ।

सिकाउने सर्बज्ञानीले सिकारुलाई अत्यन्तै अल्पज्ञानी मानेको पाईन्छ । सिकारुलाई अल्पज्ञानी माने पछि त सिकाउनेले आफ्नो कुरा अल्पज्ञानीलाई थोपार्ने नै भयो । तर त्यो अल्पज्ञानीलाई दिएको ज्ञानले कतिको ज्ञानी बनायो त ? त्यो हेक्कासम्म राख्न सकेको छैन सर्बज्ञानीहरुले ।

अधिकांस विद्यालयहरुमा यस्तै शिक्षण प्रकृया  हाबी भएको सन्दर्भमा सिकारुले निर्दिष्ट मापदण्ड अनुरुपको सक्षमता प्राप्त गर्न सक्ला त ? पाठ्यक्रममा उद्देश्य प्राप्त गर्नुलाई सक्षमता भनि नामाकरण गरिएको छ ।

जुन आफैमा सराहनिय छ । तर त्यो एउटा पुस्तकमा मात्र राखेर मात्रै होला त ? कक्षा कोठामा उपस्थित भएका सिकारुलाई सक्षम बनाउने जिम्मा कस्को हो त ? समस्या यही आएर बर्षौ देखि अड्किएको अड्किएकै छ ।

समस्याको सोझो र सरल समाधान हो कक्षा कोठामा पढाई होईन सिकाई हुनु पर्छ । सिकारु माथी सिकाउने हाबी हुनुको साटो सिकारुको सहभागीता बढाउनु पर्छ । सिकाउनेको सहभागिता न्युनिकरण गर्दै सिकारुको सहभागीता बढाउदै लाने हो भने पाठ्यक्रमले निदृष्ट गरेको् सक्षमता प्राप्त गर्न फलामको चिउरा चपाउनु जस्तो पनि होईन ।

त्यसका लागि कक्षा कोठामा पढाउने की सिकाउने ? यो विकल्प मध्ये यदि साच्चिकै सिकाउने तरिकालाई प्राथमिकता दिने हो भने पाठ्यक्रमले नृदिष्ट गरेको प्रत्यक तहको सक्षमता प्राप्त गर्न फलामको चिउरा चामलको चिउरामा परिवर्तन हुनेमा विमती नरहला ।

हरेक बालवालिकाका फरक फरक क्षमता हुन्छन् । सबैले भन्ने गरेको घिसेपिटेको वाक्य हो यो । यो घिसेपिटेको वाक्यले फरक फरक क्षमतालाई सम्बोधन गर्न नै सकेन । पढाई र सिकाई बिचको अन्तरलाई सम्बोधन गर्न नै सकेनौँ ।

यो नै सबै भन्दा दुर्भाग्यपुर्ण रह्यो सिक्ने र सिकाउने प्रकृयामा । एउटा सामान्य उदाहरण लिऔँ । ‘सियो र धागो’ भन्ने पाठ तोकिएको छ कुनै पाठ्यपुस्तमा भने, पहिलो कुरा: सियो र धागोको पहुच कक्षा कोठामा नै छ की छैन त्यसको सुनिश्चीतता हुनुपर्यो ।

शिक्षकले पाठ सामाग्रीसँगै तिनवटा कुरा सहजै अवलोकन गर्न सक्छ । सियो धागोको बारेमा भन्नै गर्दा एक थरी विद्यार्थी शिक्षकको भनाईमा केन्द्रित हुन्छन् । अर्को थरि विद्यार्थी सियो धागोलाई हेर्नमा बढी केन्द्रित भएको पाइन्छ, भने तेस्रो थरी विद्यार्थीहरु धागोलाई सियो को मसिनो प्वालमा छिराउन शुरु गरिसकेको पाईन्छ ।

यसरी सरसरती हे्र्दा पहिलो थरी विद्यार्थी सुनेर सिक्ने, अर्को थरी हेरेर वा देखेर सिक्ने त अर्को थरी आफै गरेर सिक्ने खालका हुन्छन् । यि अलग-अलग तरिकाले सिक्ने खालका विद्यार्थीलाई एकैचोटी सिकाउन सक्नु शिक्षकका लागि चुनौतिपुर्ण काम हो ।

यो चुनौेतिलाई पुरा गर्नसक्नु शिक्षकको महत्वपुर्ण जिम्बेवारी हो । त्यो नै कुशल शिक्षक पनि हो । जिम्मेवारी पुर्ण गर्नसक्ने कुशल शिक्षकको छनौट हुन नसके सक्षमताको नाराले मुर्तरुप पाउने कुरै भएन ।

क्षमता अलग अलग छ, सिक्ने तरिका अलग अलग छन् । यो परिवेशमा शिक्षकले सबैलाई सम्बोधन हुने सिकाईका तरिकाहरु अवलम्बन गर्न सके सिकाईलेनै सार्थक रुप पाउनेहो । शिक्षण गर्ने र सिकाउने कङक्रिट तरिका ठ्याम्मै यही हो भन्न त नसकिएला तर तह हेरेर सिकारुको सिक्ने तरिकाको पुर्वानुमान लगाएर वा प्रयोगात्मक परिक्षणद्धारा सिकारुको सिक्ने तरिका थाहा पाएर सेमि कंक्रिट शिक्षण सिकाई मात्रै लागु गर्न सके सिकारुको सिकाई कंक्रिट हुनेमा दूईमत रहदैन ।

अगाडीकै सन्दर्भलाई जोडौँ । धागो र सियोको बारेमा पुस्तकमा लेखेको भन्दै जानु सिकाई विनाको पढाई हो भने सियो के बाट बनेको हुन्छ ? सियो टुप्पो किन तिखारीएको हो ? सियोको फेदमा भएको मसिनो प्वालले के काम गर्छ ? सियो किन कडा र धागो किन नरम ? सियोको प्वाल भित्र धागो छिराएमा सियोले कसरी सिउछ भन्ने तमाम जिज्ञासाहरुको प्रयोगात्मक अभ्यास नै सिकाई सहितको पढाई हो ।

सिकाई बिनाको पढाई त अशोक दर्जीद्धारा स्वरवद्ध गित ‘मन विनाको धन’ जस्तै हो । कक्षा कोठामा होस् वा बाहिर बाल-बालिकाहरुले पुस्तक नै नपढेपनि कुनै न कुनै कामबाट केही न केही सिकेकै हुन्छ जुन पढाईविनाको सिकाई हो ।

बालबालिकाको अन्तरनिहित प्रतिभालाई फन्टलाईनमा ल्याउनु छ भने सिकाउने पक्षको समयावधी घटाउदै सिकारुलाई अधिकतम प्रयोगको वातावरण निर्माण गर्नु नै सिकाई विनाको पढाईलाई निरुत्साहित गरी सिकाई सहितको पढाईलाई मुर्तरुप दिनु हो ।

यसो गर्न सके वि.राज नेपालद्धारा रचित गित ‘मन विनाको धन’ उत्पादन गर्ने कारखाना निरुत्साहित हुदै गई मन भएका धनिवान प्रतिभा उत्पादन भई ओङमु शेर्पा जस्ता तमाम बालबालिकाको जिज्ञासाले मुर्तरुप पाउने तर्फ सबै निकाय गम्भिर भएमा सबैको भलो होला ।

(लेखक हिमालयन टूष्ट युके,रिड नेपाल नामक गैर सरकारी सस्थामा शिक्षा क्षेत्र हेर्ने “प्रबन्धकको रुपमा कार्यरत हुनुहुन्छ ।)

राजेन्द्र पन्त
जील्ला प्रबन्धक तप्लेजुङ्ग
रीड नेपाल